Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΩΝ ΠΡΟΗΓΙΑΣΜΕΝΩΝ ΤΙΜΙΩΝ ΔΩΡΩΝ

Του Αρχιμανδρίτη π. Χρυσόστομου Τελίδη

Μπορούμε να ονομάσουμε χωρίς υπερβολή τη λειτουργία αυτή, μαζί με τα λειτουργικά χειρόγραφα, «Λειτουργία της Μεγάλης Τεσσαρακοστής», γιατί πραγματικά αποτελεί την πιο χαρακτηριστική ακολουθία της ιεράς αυτής περιόδου. Είναι δυστυχώς αλήθεια ότι πολλοί από τούς χριστιανούς αγνοούν τελείως την ύπαρξη της, η την γνωρίζουν μόνο από το όνομα, αφού ελάχιστες φορές θα έτυχε να την έχουν παρακολουθήσει.

Η Λειτουργία των Προηγιασμένων τελείται σήμερα στούς ναούς μας το πρωί αλλά και το απόγευμα των καθημερινών της Τεσσαρακοστής, συνήθως Τετάρτη και Παρασκευή, για να δίδεται η ευκαιρία στους πιστούς, της καθημερινής προσευχής αλλά και της συχνής Θείας Κοινωνίας.

Το όνομά της η Λειτουργία αυτή το πήρε από την ίδια τη φύση της. Είναι στην κυριολεξία λειτουργία «προηγιασμένων δώρων». Δεν είναι δηλαδή λειτουργία όπως οι άλλες γνωστές λειτουργίες του Μεγάλου Βασιλείου και του ιερού Χρυσοστόμου, στις οποίες έχουμε προσφορά και καθαγιασμό τιμίων δώρων. Τα δώρα είναι καθαγιασμένα, προηγιασμένα, από άλλη λειτουργία, που ετελέσθη σε άλλη ημέρα. Τα προηγιασμένα δώρα προτίθενται κατά την λειτουργία των Προηγιασμένων για να κοινωνήσουν απ αὐτά και να αγιασθούν οι πιστοί. Με άλλα λόγια η λειτουργία των προηγιασμένων είναι Θεία Μετάληψις και Θεία Κοινωνία.

Για να κατανοήσουμε την γενεσιουργό αιτία της λειτουργίας των Προηγιασμένων πρέπει να ανατρέξουμε στην ιστορία της. Οι ρίζες της βρίσκονται στην αρχαιοτάτη πράξη της Εκκλησίας μας. Σήμερα έχουμε τη συνήθεια να κοινωνούμε κατά αραιά χρονικά διαστήματα. Στούς πρώτους όμως αιώνες της ζωής της Εκκλησίας οι πιστοί κοινωνούσαν σε κάθε λειτουργία, και μόνον εκείνοι που είχαν υποπέσει σε διάφορα σοβαρά αμαρτήματα απεκλείοντο από τους ιερείς για ένα ορισμένο χρονικό διάστημα από την Μετάληψη των Αγίων Μυστηρίων.

Κοινωνούσαν δηλαδή οι πιστοί απαραιτήτως κάθε Κυριακή και κάθε Σάββατο και ενδιαμέσως της εβδομάδος όσες φορές ετελείτο η Θεία Λειτουργία. Αν πάλι δεν ήταν δυνατόν να τελεσθεί ενδιαμέσως της εβδομάδος η Θεία Λειτουργία, τότε οι πιστοί και ιδιαίτερα οι μοναχοί που ήταν σε απομακρυσμένες περιοχές, κρατούσαν μερίδες από την Θεία Κοινωνία της Κυριακής και κοινωνούσαν μόνοι τους ενδιαμέσως της εβδομάδος, έθιμο που το επιδοκιμάζει και ο Μέγας Βασίλειος.

Στις μέρες μας βέβαια δεν συντρέχουν τέτοιοι λόγοι, αφού οι ναοί μας στην απανταχού Ορθοδοξία, λειτουργούνται σχεδόν καθημερινά και η πρόσβαση των πιστών στην Θεία Κοινωνία είναι εύκολη, οπότε και δεν χρειάζονται τέτοιου είδους πρακτικές, που μάλλον είναι και επικίνδυνες.

Έτσι λοιπόν εκείνη την εποχή και ιδιαίτερα στα μοναστήρια μας, αρχίζει να διαμορφώνεται σιγά-σιγά μία μικρά ακολουθία. Όλοι μαζί προσεύχονταν πριν της Θείας Κοινωνίας και όλοι μαζί ευχαριστούσαν τον Θεό που τούς αξίωσε να μεταλάβουν των Θείων Δώρων. Αν υπήρχε και ιερεύς, αυτός τούς προσέφερε την Θεία Κοινωνία. Αυτό γίνονταν μετά την ακολουθία του εσπερινού η της Θ” ώρας (3 μ.μ.), γιατί οι μοναχοί έτρωγαν συνήθως μια φορά την ημέρα, μετά τον εσπερινό.

Η συχνή πρακτική όμως αυτού του συμβάντος, οδήγησε γρήγορα στην ένταξη αυτής παράδοξης τακτικής, της λήψης της Θείας Κοινωνία τους, στα πλαίσια μιας ακολουθίας, που να υπενθυμίζει την Θεία Λειτουργία. Κατά τον τρόπο αυτόν διαμορφώθηκε η ακολουθία των Τυπικών (δηλαδή κατά τον τύπον της Θείας Λειτουργίας), προς το τέλος της οποίας κοινωνούσαν. Αυτή είναι η μητρική μορφή της Προηγιασμένης.

Ας έρθουμε τώρα στην Αγία και Μεγάλη Τεσσαρακοστή. Η Θεία Λειτουργία κατά την περίοδο αυτή ετελείτο μόνον κατά τα Σάββατα και τις Κυριακές. Παλαιό έθιμο επικυρωμένο από εκκλησιαστικούς κανόνες απαγόρευε την τέλεση της Θείας Λειτουργίας κατά τις υπόλοιπες ημέρες της εβδομάδος, γιατί αυτές ήσαν ημέρες νηστείας και πένθους.

Η τέλεση της Θείας Λειτουργίας ήταν κάτι το ασυμβίβαστο προς τον χαρακτήρα των ημερών αυτών. Η Λειτουργία είναι πασχάλιο μυστήριο, που έχει έντονο τον πανηγυρικό, τον χαρμόσυνο και τον επινίκιο χαρακτήρα. Αυτό όμως γεννούσε ένα πρόβλημα. Οι χριστιανοί έπρεπε να κοινωνήσουν δύο φορές τουλάχιστον ακόμη κατά την εβδομάδα, το λιγότερο, δηλαδή κατά τις ενδιάμεσες ημέρες, την Τετάρτη και την Παρασκευή, που μνημονεύει και ο Μέγας Βασίλειος.

Η λύσις ήδη υπήρχε και αρχικά ξεκίνησε από τα μοναστήρια μας για να βρει όμως πρόσφορο έδαφος και στις νεοϊδρυθείσες μορφές «Ενοριών» εκείνης της εποχής. Οι πιστοί θα κοινωνούσαν από προηγιασμένα Άγια Δώρα τις ενδιάμεσες ημέρες του Σαββάτου και της Κυριακής, που ήσαν ημέρες απόλυτης νηστείας, δηλαδή την εποχή εκείνη σήμαινε πλήρη αποχή τροφής μέχρι την δύση του ηλίου. Η κοινωνία λοιπόν θα έπρεπε να «κατακλείσει» την νηστεία, να γίνει δηλαδή μετά την ακολουθία του εσπερινού.

Στο σημείο αυτό συνδέεται η ιστορία με την σημερινή πράξη. Η Θεία Λειτουργία των Προηγιασμένων είναι σήμερα η Ακολουθία του Εσπερινού, στην οποία προστίθεται η παράθεσις των Θείων Δώρων, οι προπαρασκευαστικές ευχές, η Θεία Κοινωνία και η Θεία Ευχαριστία ύστερα από αυτήν.

Η διαμόρφωση της αναγκαίας, για εκείνη την εποχή, Θείας Λειτουργίας Προηγιασμένων Δώρων, που δεν έπαψε όμως ούτε στις μέρες μας να έχει την πρακτική της, μέσα στο όλο πλαίσιο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, της έδωσε ένα έντονο «πενθηρό», κατά τον Θεόδωρο Στουδίτη, χαρακτήρα (ερμηνεία της Θείας Λειτουργίας των Προηγιασμένων). Με τον εσπερινό συμπλέκονται τροπάρια κατανυκτικά, οι ιερείς φέρουν πένθιμα άμφια, η Αγία Τράπεζα και τα Τίμια Δώρα είναι σκεπασμένα με μαύρα ή μώβ καλύμματα, οι ευχές είναι γεμάτες ταπείνωση και συντριβή.«Μυστικώτερα εις παν η τελετή γίνεται»(κατά τον Θεόδωρο Στουδίτη).

Σε επόμενα άρθρα της ιστοσελίδας του ναού μας (intheopatoron.blog.spot.gr), των Αγίων Θεοπατόρων Ιωακείμ και Άννης, των Ανθοκήπων της Ευκαρπίας, στην όμορφη Δυτική Θεσσαλονίκη, θα αναλύσουμε και άλλες Ακολουθίες της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, άλλες πένθιμες και άλλες χαρμόσυνες, την Κυριακή της Ορθοδοξίας με την Λιτανεία των Εικόνων, το Σωτήριο μήνυμα του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, την Σταυροπροσκύνηση, αλλά και τους Χαιρετισμούς της Παναγίας μας, τα καθημερινά Μεγάλα Απόδειπνα, τα Ευχέλαια στα σπίτια και στους Ναούς όλης της Ορθοδοξίας και άλλες Ακολουθίες και ευλογημένες συνήθειες των χριστιανών.

Όμως όσες αναλύσεις και να κάνουμε ποτέ να μην ξεχνάμε πως η μεγαλύτερη θεολογία της περιόδου που διανύουμε από σήμερα Καθαρά Δευτέρα μέχρι και την Μεγάλη Εβδομάδα, βρίσκεται στην ευχή του Οσίου Εφραίμ του Σύρου που επαναλαμβάνεται ξανά και ξανά στις εκκλησιές μας για να την κάνουμε βίωμα και αυτοσκοπό, κατά την Ακολουθία του Όρθρου, των Ωρών, των Μεγάλων Αποδείπνων, των Κατανυκτικών Εσπερινών, πάντα και παντού…

Κύριε και Δέσποτα της ζωής μου,

πνεύμα αργίας, περιεργίας, φιλαρχίας,

και αργολογίας μη μοι δως.

Πνεύμα δε σωφροσύνης, ταπεινοφροσύνης,

υπομονής και αγάπης

χάρισαί μοι τω σω δούλω.

Ναι, Κύριε Βασιλεύ,

δώρησαί μοι του οράν τα εμά πταίσματα,

και μη κατακρίνειν τον αδελφόν μου,

ότι ευλογητός ει εις τους αιώνας των αιώνων.